فقر آهن: علائم، عوارض و راه‌های درمان
فقر آهن همان‌طور که از نامش پیداست، هنگامی رخ می‌دهد که یا آهن در مواد غذایی مصرفی فرد به میزان کافی وجود نداشته باشد، یا جذب آن در بدن با مشکل مواجه شود. در این مقاله از ویکی درمان پس از تعریف فقر آهن، به علائم، دلایل و راه‌های درمان آن می‌پردازیم.
چه موقع می‌گوییم فرد به فقر آهن مبتلاست؟
فقر آهن که به نوع شدید آن کم‌خونی یا آنمی نیز گفته می‌شود، کمبود هموگلوبین یا همان گلبول قرمز است. وظیفه گلبول‌های قرمز در بدن، نقل و انتقال اکسیژن در سراسر بدن است؛ بنابراین اگر این فرآیند دچار مشکل شود، عوارضی به همراه دارد که تشخیص آن را میسر می‌کند. باید توجه داشت که در بعضی موارد تا فقر آهن شدید نشود، علائم و نشانه‌های آن به راحتی دیده نمی‌شوند.
علائم و نشانه‌های فقر آهن چیست؟
نشانه‌های فقر آهن در فهرست زیر آمده است. باید دقت داشت که یک فرد بدون داشتن تمامی این نشانه‌ها بازهم می‌تواند مبتلا به کم خونی باشد. این علائم عبارت اند از:
- احساس ناتوانی، ضعف و خستگی در بدن
- کمرنگ بودن پوست و تمایلش به زردی و رنگ‌پریدگی لب‌ها
- آسیب‌پذیر و شکننده بودن ناخن‌ها و شکل قاشقی گرفتن آنها پس از اندکی بلندشدن
- ریزش موها و به طور کلی مو و پوست خشک و آسیب‌پذیر
- خواب‌آلودگی و بی‌حوصلگی و عدم تمرکز ناشی از آن
- تنگی نفس و اشکال در تنفس عادی
- متورم شدن زبان و دهان به همراه درد
- سردرد و سرگیجه
- سردی در نواحی انتهایی دست‌ها و پاها
- سندروم پای بی‌قرار
- تپش قلب
- تمایل به خوردن مواد خاصی مثل یخ و نشاسته و خاک (که در کودکان ممکن است به صورت خوردن مهر نماز رخ دهد)
- کاهش اشتها به خصوص در کودک و نوزاد
- وجود ترک در گوشه‌های لب (البته این امر ممکن است به دلیل کمبود ویتامین C باشد که عامل مهمی در جذب آهن است)
دلایل ابتلا به فقر آهن کدام است؟
مهم‌ترین دلایل ابتلا به فقر آهن عبارت‌اند از:
- رژیم غذایی نامناسب
- اختلال در جذب آهن
- گیاه‌خواری یا خام گیاه‌خواری
- نوع عادت ماهیانه
- بارداری
- اهداکنندگان مستمر خون
رژیم غذایی نامناسب
افراد با رژیم‌های غذایی کم آهن برای بلند مدت ممکن است به فقر آهن مبتلا شوند. مواد غذایی سرشار از آهن در خوراکی‌هایی نظیر گوشت قرمز، حبوبات، سبزیجات با رنگ سبز تیره مثل اسفناج، تخم مرغ و آجیل و مغزها یافت می‌شود.
اختلال در جذب آهن
عدم جذب آهن در بدن ممکن است به دلیل وجود یک بیماری رخ دهد. باید بدانیم که روده بزرگ اصلی‌ترین اندام در جذب آهن در بدن است؛ بنابراین بیماری‌های مرتبط با روده بزرگ می‌توانند به فقر آهن منجر شوند.
برای مثال بیماری سلیاک که نوعی بیماری خود ایمنی است، باعث تحریک روده به هنگام دریافت مواد حاوی گلوتن می‌شود و کمبود آهن از عوارض آن است. همچنین افرادی که به دلیل بیماری‌های گوارشی یا سرطان بخشی از روده بزرگ خود را از دست داده‌اند، بیش از سایرین در معرض ابتلا به فقر آهن هستند.
گیاه خواری یا خام گیاه خواری
گیاه خواران به ویژه خام گیاه خواران یا به اصطلاح وگن‌ها، به علت رژیم غذایی خود بیش از سایرین در معرض فقر آهن قرار دارند. بنابراین توصیه می‌شود این افراد از سبزیجات و حبوبات سرشار از آهن استفاده کنند. گیاه خواران غیروگن، با توجه به وجود تخم مرغ و لبنیات در رژیم غذایی‌شان، احتمال ابتلای کمتری به فقر آهن نسبت به وگن‌ها دارند؛ اما هر دو دسته به طورکلی در معرض ابتلا به کم خونی قرار دارند.
بیشتر بخوانید: رژیم خام گیاه خواری
نوع عادت ماهیانه
زنان و دختران نوجوان بسته به میزان خونریزی در طی دوره عادت ماهیانه خود، ممکن است به فقر آهن مبتلا شوند؛ از آنجایی که فقر آهن در این افراد احتمال دارد که بی‌نشانه باشد، باید حتماً مراقب وضعیت آهن بدن خود باشند. این امر با مراجعه به پزشک و انجام آزمایش خون انجام می‌پذیرد.
بارداری
از آنجایی که مادران باردار باید علاوه بر تامین ذخیره آهن بدن خود، آهن بدن کودک خود را نیز تامین کنند، بسیار در معرض ابتلا به کم خونی قرار دارند؛ بنابراین برای جلوگیری از ابتلا به فقر آهن باید با پزشک خود در خصوص دریافت مکمل‌های آهن مشورت کنند.
اهداکنندگان مستمر خون
اهداکنندگان مکرر خون اگر بدون توجه به فاصله‌ی توصیه‌شده بین دو اهدا، اقدام به اهدای خون کنند، ممکن است خود را در معرض ابتلا به فقر آهن قرار دهند؛ چراکه ذخایر آهن و هموگلوبین بدن، زمان مشخصی برای جبران لازم دارد که به همراه تغذیه مناسب می‌تواند این زمان کاهش یابد.
فقر آهن در کودکان چه نشانه‌هایی دارد و چه کودکانی در معرض ابتلای بیشتر قرار دارند؟
این نشانه‌ها در کودکان نیز کمابیش شبیه به بزرگسالان است:
- مشکلات یا اختلالات رفتاری در کودک
- عفونت‌های تکرارشونده کودک
- تنفس سریع غیرعادی در کودک
- پوست رنگ‌پریده کودک
- دست‌ها و پاهای سرد در کودکان
- کاهش سرعت رشد و نمو نوزاد یا کودک
- بی میلی و کم‌اشتهایی کودک
- خستگی کودک
- تمایل غیرعادی به خوردن خاک و یخ
در ادامه با فهرستی از کودکانی که در معرض ابتلای بیشتری قرار دارند می‌پردازیم:
- نوزادان تغذیه شده با شیر بز یا شیر گاو در قبل از یک سالگی
- نوزادان تغذیه شده با شیرخشکی که با آهن غنی‌سازی نشده باشد.
- نوزادان تغذیه شده با شیر مادری که پس از ۶ ماهگی غذای اضافی دریافت نکرده باشند..
- نوزادان کم وزن یا نارس
- کودکان چاق یا اضافه وزن‌دار
- کودکانِ در معرض سرب قرارگرفته
- نوزادان با بیماری‌های خاص که ممکن است بر روند جذب و دریافت آهن در بدن آنها اثرگذار باشد.
برای پیشگیری نوزادان و کودکان از ابتلا به فقر آهن در ابتدا باید بدانیم کودک با شیر مادر تغذیه می‌شود یا نه؛ پس از آن اگر نوزاد از شیر مادر تغذیه می‌شود، بایستی در مورد دادن مکمل آهن به او با پزشک مشورت کنیم. اما اگر نوزاد با شیر مادر تغذیه نمی‌شود، با دادن شیر خشک غنی‌شده با آهن به او، به میزان کافی، احتمالاً میزان آهن مورد نیاز خود را دریافت می‌کند. لازم به ذکر است که مصرف آهن در کودکان ممکن است به سیاه‌شدن دندان‌های شیری در آنها بی‌انجامد.
بیشتر بخوانید: غذاهای غنی از آهن برای کودکان
عوارض، پیشگیری و راه‌های درمان فقر آهن
برای پیشگیری از ابتلا به فقر آهن، با توجه به دلایل ارائه‌شده برای آن، می‌توان با اتخاذ روش‌هایی در سبک زندگی و تغذیه، بهترین نتیجه را گرفت. دقت داشته باشید که همواره برای مصرف داروها حتی داروهای مکمل باید با پزشک مشورت کرد تا حتی‌الامکان از تداخل دارویی یا مسمویت دارویی جلوگیری کرد.
عوامل موثر بر پیشگیری از ابتلا به فقر آهن
- دریافت رژیم غذایی سرشار از مواد حاوی آهن قبل از ابتلا
- دریافت مکمل‌های آهن قبل از ابتلا
- دریافت اسید فولیک قبل از ابتلا
راه‌های درمان فقر آهن
اگر کمبود آهن، عارضه‌ای از یک بیماری خاص باشد، مراحل درمان آن باید زیر نظر پزشک انجام شود؛ اما در موارد دیگر می‌توان از راه‌کارهای زیر بهره برد:
- مصرف غذهای آهن دار مثل گوشت‌های قرمز به خصوص جگر، ماهی، مرغ، تخم مرغ، حبوباتی نظیر لوبیا و عدس، میوه خشک و آجیل‌ها، سبزیجات خصوصاً سبزیجات سبزرنگ‌تر
- مصرف مواد غذایی که افزایش‌دهنده یا تسهیل‌کننده جذب آهن در بدن هستند؛ اسید فولیک و ویتامین C از مهم‌ترین این مواد هستند. منابعی که حاوی این مواد هستند عبارت اند از مرکبات و سبزی‌ها و میوه‌های پررنگ مثل گوجه فرنگی یا توت فرنگی.
- افزایش مصرف ویتامین B12
- کاهش مصرف کلسیم. البته این کار باید حتماً زیر نظر پزشک انجام شود، چراکه کاهش مصرف ماده مهمی مانند کلسیم ممکن است، عوارضی نظیر پوکی استخوان را به همراه داشته باشد.
- توقف نوشیدن کافئین‌های از قبیل قهوه و چای سیاه، بلافاصله بعد از غذا.
عوارض فقر آهن چیست؟
- بیماری‌های قلبی من‌جمله آریتمی، بزرگ شدن قلب و دریچه‌های آن و سایر نارسایی‌های قلبی
- نارسایی قلبی، آریتمی یا بی نظمی ضربان قلب، بزرگ شدن قلب و…
- اختلال‌های رشدی در کودکان نظیر اختلالات حرکتی و شناختی
- افزایش ریسک دچار شدن به عفونت به دلیل ضعیف شدن سیستم ایمنی
- افسردگی که می‌تواند ناشی از احساس خستگی و خواب‌آلودگی باشد و در نتیجه به پایین آمدن بازده و اعتماد به نفس منجر شود.
- انواع زایمان‌های زودرس و داشتن نوزاد کم وزن
تفاوت قرص آهن و فولیک اسید در چیست؟
قرص آهن حاوی ماده آهن است اما اسید فولیک یا فولیک اسید حاوی ماده‌ای به همین نام است که عمل جذب آهن را میسر می‌کند.
جمع‌بندی
در انتها باید گفت داشتن رژیم غذایی حاوی میزان کافی از آهن هم در پیشگیری و هم در درمان فقر آهن بسیار موثر است؛ اما در مواردی که این فقر آهن شدشدتر باشد، می‌توان از داروها نیز بهره گرفت. باید توجه داشت که مصرف داروها، حتی داروهای مکمل که بدون نسخه هم قابل خریداری هستند، باید حتماً با مشورت پزشک انجام شود تا عوارض احتمالی ناشی از مصرف آنها به کمترین میزان برسد.
سوالات متداول
نشانه های فقر آهن و کم خونی کدام است؟
از نشانه های فقر آهن می توان به مواردی همچون خستگی بیش از حد، رنگ پریدگی، تنگی نفس، سردرد و سر گیجه و تپش قلب اشاره داشت.
غذاهای حاوی آهن کدام اند؟
برای بهبود و درمان فقر آهن مصرف مواد غذایی همچون اسفناج، حبوبات، گوشت قرمز، جگر گاو، کلم بروکلی، شکلات تلخ و ماهی توصیه می شود.